Tiểu thuyết trinh thám (
tiếng Pháp: roman détective) là một tiểu loại của
tiểu thuyết phiêu lưu. Bản thân tên gọi
thể loại đã làm nổi bật một vài đặc điểm riêng của nó.Cái
bí mật bao giờ cũng tạo nên sự hứng thú, hấp dẫn đối với
người đọc. Nhưng chắc chắn, nghề “trinh thám” không thể trở thành
cốt truyện phổ biến trong
văn học, khi
phạm tội chưa trở thành một hiện tượng
xã hội phổ biến.Ngay ở những nước
tư bản phát triển nhất, bộ máy
cảnh sát có nhiệm vụ điều tra âm mưu để chặn đứng
tội ác của bọn
tội phạm cũng phải đến nửa sau
thế kỷ XVIII, đầu
thế kỷ XIX, mới được thành lập. H. Phin-đing (1707 – 1754),
nhà văn lãng mạn, cũng là một
luật sư, từng là thành viên tham gia sáng lập một trong những
văn phòng đầu tiên có nhiệm vụ như thế ở
Anh.Trong ý thức của các
nhà văn, tình trạng
tội phạm gia tăng là biểu hiện của một
xã hội bất ổn. Họ nghĩ rằng, phanh phui
tội ác là cách tốt nhất để lật tung tấm màn
bí mật đang bao bọc cỗ máy điều khiển các quan hệ
xã hội. Thế là cốt truyện “
trinh thám” và nhân vật “
thám tử” xuất hiện.Lúc đầu, chúng xuất hiện trong sáng tác của Đích-kenx, Ban-dắc, Đốt-xtôi-ép-xki chỉ như những môtíp
cốt truyện và những nhân vật phụ. Dĩ nhiên, một
tác phẩm có
cốt truyện trinh thám và nhân vật
thám tử, chưa hẳn đã là tác phẩm có thể xếp vào loại
tiểu thuyết trinh thám.Trong
Tội ác và trừng phạt của Đốt-xtôi-ép-xki, Điều bí mật của E-đu-in Đơ-rút của Đích-kenx, việc miêu tả tội ác và quá trình
điều tra tội phạm trở thành nội dung rất quan trọng của tác phẩm. Nhưng hứng thú cơ bản của sự miêu tả ấy không dồn vào việc trả lời cho câu hỏi: Ai là
thủ phạm giết người ? Miêu tả
tội ác và quá trình khám phá
tội ác, điều quan trọng nhất đối với các nhà văn nói trên là tìm cách lý giải:
Kẻ phạm tội thuộc hạng người nào ? Cái gì đã đẩy con người ấy đến với
tội ác ? Cho nên, không ai gọi
Tội ác và trừng phạt hoặc E-đu-in Đơ-rút là
tiểu thuyết trinh thám.
Tiểu thuyết trinh thám chỉ trở thành một thể loại độc lập, khi các
nhà văn đưa những tình tiết về quá trình điều tra vụ án lên bình diện thứ nhất của nội dung. Ét-ga A-len Pô (1809 – 1849) được xem là “thánh tổ” của
tiểu thuyết trinh thám vì ông đã chuyển trọng tâm tự sự từ
trần thuật về
nhân vật phạm tội sang
trần thuật về
nhân vật thám tử,
người theo dõi, phát hiện
kẻ phạm tội.Trên thế giới, có nhiều
nhà văn trở nên nổi tiếng nhờ thể loại
tiểu thuyết trinh thám, như: U. Co-lin-dơ, Co-nan Đoi-lơ, Iu. Xê-mi-ô-nốp, M. Sa-ghi-nhi-an,… Trước năm 1945, ở
Việt Nam,
Thế Lữ và
Lê Văn Trương cũng là hai cây bút viết
tiểu thuyết trinh thám nổi tiếng.
Tiểu thuyết trinh thám có thể chia thành nhiều thể nhỏ. Loại truyện hình sự, truyện vụ án đang rất phổ biến ở
Việt Nam hiện nay chính là một loại của
tiểu thuyết trinh thám.